समीर सुधाकर नेर्लेकर हे नाव फारसं कुणाला परिचित असण्याचं तसं कारण नाही. इतर सर्वसामान्य लोकांप्रमाणेच मी देखील एक सर्वसामान्य नोकरदार माणूस. गर्दीत मिसळलेला एक सामान्य चेहरा. भौतिक जग मी दररोज अगदी जवळून पाहतो. सकाळपासून संध्याकाळपर्यंत ‘समाज’ नावाच्या या विलक्षण प्रदेशात वावरताना अनेक विसंगती अनुभवायला मिळतात. कधी सभ्यतेच्या मुखवट्यामागचे खरे चेहरे दिसतात. तर कधी क्रूरतेच्या चेहर्‍यामागचा माणुसकीचा खळाळता झळाही दिसून येतो. मी फुटपाथवरून चालत असताना कुणी माझ्याकडे ढुंकूनही बघत नाही किंवा रस्त्यावरच्या प्रत्येक माणसाला माझे नाव माहीत असावे असेही काही माझ्या हातून घडलेले नाही. मी गेली अनेक वर्षे ज्या घरात राहतो, त्या घराला लागून असलेल्या घरातील माणसालाही मी नेमकं काय करतो, हे माहीत नाही. व्यक्तिगत आयुष्यात अनेक पातळ्यांवर अपेक्षापूर्तीच्या बाबतीत पूर्णतः वैफल्यग्रस्त असणारा मी जेव्हा पेन्सिल हातात धरतो, तेव्हा काही क्षणांकरीता खेचला जातो एका विलक्षण अशा विश्‍वात, रेघोट्यांच्या प्रदेशात.पेन्सिलीने कागदावर रेघोट्या मारण्याची सवय माझ्या बोटांना नेमकी कधीपासून लागली हे सांगता येणार नाही, पण मी अगदी लहान होतो तेव्हापासूनच माझ्या हातात पेन्सिल देण्यात आली होती. माझी आई शिवणकाम, भरतकाम, विणकाम अशी अनेक कामे करायची. ती मला तिच्या शेजारी बसवायची. मला गुंतवून ठेवण्यासाठी ती माझ्या हातात पेन्सिल देऊन कागदावर रेघोट्या मारायला सांगायची. मला फार खेळणी मिळाली नाहीत, पण हातातली पेन्सिल हेच माझं खेळणं बनून गेलं. शाळेत असताना अभ्यासात मी अजिबात हुशार नव्हतो. कधी काठावर पास तर कधी नापास अशीच गत होती. वर्गात शिक्षक शिकवत असताना मी मात्र माझ्याच काल्पनीक विश्‍वात रमून गेलेलो असायचो. माझे वडील आर्किटेक्ट होते. इमारतींची चित्रे रेखाटणे आणि मॉडेल बनविणे हे त्यांचे रोजचे काम. त्यांच्यामुळे देखील माझं पेन्सिलशी असलेलं नात अधिक घट्ट होण्यास मदत झाली.
कलेच्या क्षेत्रात अनेक वर्षे काम केल्यानंतर आज मी अगदी ठामपणे सांगू शकतो की मी स्वतः चित्रकार नाही. स्वतःला चित्रकार म्हणवून घेण्यासाठी काय काय करावं लागतं हे मला चांगलं माहीत आहे. मी अनेक दिग्गज कलावंत पाहिलेले आहेत. त्यांचं काम पाहिलेलं आहे. ती पातळी गाठणं माझ्यासाठी अवघड आहे. मी केवळ एक तंत्रज्ञ आहे. दृश्य कला तंत्रज्ञ. एक तंत्रज्ञ म्हणून काम करताना मी आत्तापर्यंत जे काही शिकलो आहे ते सगळं ज्ञान मी चित्र रेखाटण्याच्या कामात वापरतो एवढंच!
एक अभिव्यक्तीचे माध्यम म्हणून जेव्हा मी पेन्सिलीची निवड केली, तेव्हा सर्वात प्रथम मला या माध्यमाच्या मर्यादा लक्षात आल्या. जी घनता जलरंग किंवा शाईने साधता येते, ती घनता पेन्सिलने साधता येणे फार कठीण असते आणि माझ्या दृष्टिने हेच सर्वात मोठे आव्हान आहे. त्यासाठी मी पेन्सिल या माध्यमाचा बारकाईने अभ्यास केला. बाजारात कोणत्या विविध श्रेणीच्या पेन्सिली उपलब्ध आहेत, याचा मी सातत्याने शोध घेत असतो. पेन्सिल स्केचिंग करण्यासाठी रोज सराव करावा लागतो. कागदावर उभ्या, आडव्या आणि वळणदार रेषा काढणे, हे सारखं चालू राहिलं पाहिजे. आपण जिवंत राहण्यासाठी ज्याप्रमाणे श्‍वास घेतो, त्या प्रमाणेच आपल्यातला रेखाचित्रकार जिवंत ठेवण्यासाठी रोजचा सराव हाच श्‍वास आहे असं मला वाटतं.
पेन्सिल स्केचिंगमध्ये सर्वात महत्त्वाचा भाग म्हणजे स्केचिंगचा विषय. मला स्केचिंग करायला फार वेळ लागत नाही, परंतु चित्राचा विषय ठरवायला फार वेळ लागतो. लहानपणापासून अनेक गोष्टी अंतर्मनात दडून राहिल्या आहेत, शिवाय दररोज भोवतालचं जग बघत असतोच. अनेक चांगली पुस्तकं वाचायला मिळतात. इंटरनेटवरही बरंच काही बघायला मिळतं. हे सगळं कधी ना कधी चित्रांच्या रूपात कागदावर उमटवलं जातं. मी रेखाटलेल्या चित्रांची फारशी प्रदर्शने वगैरे कधी भरली नाहीत. कधीकधी मासिकांमध्ये, पुस्तकांमध्ये, मुखपृष्ठांवर माझी चित्रे छापली जातात. जाणकार आणि रसिकांकडून जेव्हा दिलखुलास दाद मिळते तेव्हा फार समाधान वाटते. सोशल मीडियावरून मी गेली अनेक वर्षे माझी चित्रे सातत्याने प्रसारित करतोय. त्यामुळे मी हजारो कलारसिकांशी जोडला जातोय. इथे एक प्रातिनिधिक अनुभव आवर्जून सांगावासा वाटतोय. सोशल मीडियावरील एका व्यक्तिने माझा मोबाईल नंबर विचारला. थोड्या वेळाने त्याच व्यक्तिने माझा बँकेचा अकाऊंट नंबर विचारला. त्या व्यक्तिचा फोन आला. राजकीय आणि उद्योग क्षेत्रातील एक फार मोठं प्रस्थ माझ्याशी फोनवर बोलत होतं. ‘‘तुम्ही काढलेले वासुदेवाचे चित्र आज सकाळी संगणक चालू करताच मला बघायला मिळालं. आमच्या घराण्यात अशी पद्धत आहे की, दारात आलेल्या वासुदेवाला रिकाम्या हाताने परत पाठवायचं नाही, पण हल्ली वासुदेवाचं दर्शन घडणं दुर्मीळ झालं आहे. त्यामुळं तुमचं चित्र पाहून मला फार आनंद झाला. तुमच्या बँक खात्यात पंधराशे रूपये जमा केले आहेत. त्याचा स्वीकार करा आणि माझ्याकडून कसलीही मदत लागली तर अवश्य भेटा’’ एका धनिकानं केवळ माझं चित्र पाहून मला दिलेली ही दाद पाहून मी थक्क झालो.
चित्र रेखाटणे हा माझ्या पेशाचा एक भाग तर आहेच, पण तेवढ्यापुरतं मर्यादित न राहता मी अगदी झपाटल्यासारखा चित्र रेखाटत असतो. त्यामागचं कारण काय असावं?
माझ्या दैनंदिन व्यक्तिगत आयुष्यात अशा अनेक विवंचना आहेत ज्या मी कुणापुढं व्यक्त देखील करू शकत नाही. कारण भूतकाळात माझ्याच हातून घडलेल्या काही चुकांमुळे त्या विवंचना निर्माण झाल्या आहेत. त्या निमुटपणे भोगण्यापलीकडे माझ्याकडे दुसरा मार्ग नाही. रेघोट्यांच्या काल्पनिक प्रदेशात वावरण्याच्या निमित्ताने काही क्षणांकरीता का होईना पण मला भौतिक जगातील विवंचनांचा विसर पडतो. केवळ हौस म्हणून किंवा आनंद मिळावा म्हणून, किंवा मला दुसरे काही कामधंदे नाहीत म्हणून मी चित्र रेखाटतो असे मुळीच नाही. दिलीप कुमारचा एक प्रसिद्ध डायलॉग आहे, ‘कौन कंबख्त बर्दास्त करने के लिए पीता है? मै तो पीता हॅूं, ताकी सॉंस ले सकू!’ त्याप्रमाणे मी माझ्या वेदनेला फुंकर घालण्यासाठी रेघोट्यांच्या प्रदेशात भटकंती करत असतो.
गुरूदत्तचं एक गाणं आहे, ‘बिछडे सभी बारी बारी...’ त्याप्रमाणे माझ्या आयुष्यातली अनेक नाती माझ्यापासून दूर होत गेली, पण पेन्सिलीशी असलेलं माझं नात अजूनही टिकून आहे.
समीर नेर्लेकर, ९४२२५०८४७१
(मासिक 'चपराक' ऑक्टोबर २०१५)
