अजातशत्रू व्यक्तिमत्त्व लाभलेला 'पुराण पंडित'

मासिक 'साहित्य चपराक' 

कोणताही मोठा संशोधक वा गाढा अभ्यासक आपापल्या कामात अतिमग्न राहिल्यामुळे त्याचा स्वभाव एककल्ली बनू शकतो. मात्र पुण्यातील ज्येष्ठ पुरातत्त्ववेत्ते व संशोधक आणि मूर्तिशास्त्राचे गाढे अभ्यासक डॉ. गो. बं. देगलूरकर त्याला निश्चितच अपवाद म्हणावे लागतील. पुरातत्त्व संशोधनासारख्या किचकट क्षेत्रात काम करूनही त्यांनी आपले ‘अजातशत्रू व्यक्तिमत्त्व’ कायम टिकविले आहे. मूर्तिशास्त्राचा सखोल अभ्यास करताना त्यांनी अनेक मूर्तींमध्ये असलेली प्रेमळता, शालीनता आणि विद्वत्ता जणू काही स्वतः आत्मसात केली असावी असे त्यांच्या प्रसन्न मूर्तीकडे पाहून सतत वाटते. त्यांच्या ‘अजातशत्रू व्यक्तिमत्त्वा’चे रहस्य कदाचित यामध्येच दडलेले असावे.

संपूर्ण महाराष्ट्रातील जनतेकडून अतिशय आदराचे आणि मानाचे स्थान प्राप्त झालेल्या देगलूरच्या प्रसिद्ध वारकरी घराण्यात डॉ. गो. बं. देगलूरकर यांचा जन्म झाला. वारकरी संप्रदायाचे अध्वर्यू धुंडामहाराज देगलूरकर हे त्यांचे सख्खे काका. धुंडामहाराज देगलूरकर हे डॉ. देगलूरकर यांचे वडील बंडामहाराज यांचे ज्येष्ठ बंधू होते. बंडामहाराज देगलूरकर हे देखील चांगले कीर्तनकार होते. संगीताचे त्यांना उपजत ज्ञान होते. लहानपणापासून घरातच ‘भजन-कीर्तन’ यांची नित्याचीच सोबत असल्यामुळे साहजिकच डॉ. गो. बं. देगलूरकर यांच्या बालमनावर आध्यात्मिक संस्कार बिंबले गेले. त्यातूनच भारतीय संस्कृती, प्राचीन इतिहास, पुराणकथा, मूर्तिशास्त्र याबाबतची त्यांना गोडी निर्माण झाली. देगलूरजवळ असलेले होट्टलचे अति प्राचीन मंदीर हे तर त्यांचे अभ्यासाचे आवडते स्थळ बनले. त्याकाळी संपूर्ण मराठवाडा हा निजामाच्या राजवटीत होता. निजामी राजवटीतील अत्याचार, जुलूम आणि मोगलाईचे चटके त्यांनी लहानपणापासूनच अनुभवले. तरीही हैदराबादच्या शालीबंडा भागातील ‘वैदिक धर्म प्रवेशिका’ मध्ये त्यांनी आपले माध्यमिक शिक्षण पूर्ण केले. महाविद्यालयीन शिक्षणासाठी मात्र त्यांना पुण्याला जावे लागले. सर परशुरामभाऊ महाविद्यालयातून त्यांनी बी.ए.ची पदवी प्राप्त केली आणि पदव्युत्तर शिक्षणासाठी ते पुन्हा हैदराबादला उस्मानिया विद्यापीठात गेले. ‘उस्मानिया’मधून एम. ए. ची पदवी प्राप्त केल्यानंतर त्यांनी काही काळ औरंगाबाद आणि नागपूर येथील शासकीय महाविद्यालयातून अध्यापनाचे काम केले.

शिक्षण आणि नंतर अध्यापनाचे कार्य चालू असतानाच त्यांचे पुरातत्त्व आणि मूर्तिशास्त्रामध्ये संशोधनही चालूच होते. देगलूरकर यांनी पुण्यातील डेक्कन कॉलेजमधून ‘कल्चरल हिस्ट्री ऑफ मराठवाडा’ विषयावर पीएचडी मिळविली तर त्यानंतर थोड्याच अवधीत ‘टेम्पल आर्किटेक्चर अँड स्क्लप्चर्स ऑफ महाराष्ट्र’ या विषयासाठी नागपूर विद्यापीठाने त्यांना ‘डी.लिट’ ही पदवी दिली. पुण्याच्या टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठाने देखील ‘डी.लिट’ ही सर्वोच्च पदवी देऊन त्यांच्या अमूल्य संशोधन कार्याचा गौरव केला. आतापर्यंत ‘डी.लिट’च्या दोन पदव्या मिळविणारे डॉ. देगलूरकर हे कदाचित महाराष्ट्रातील पहिले पुरातत्त्व संशोधक असतील.

अनेक वर्षे अध्यापनाचे काम करताना त्यांनी आपले लेखन आणि संशोधन चालूच ठेवले. देशातील महत्त्वाच्या मंदिरांचा बारकाईने अभ्यास केल्यानंतर त्यांनी आपल्या विविध लेखांद्वारे त्या वैशिष्ट्यपूर्ण मंदिरांची माहिती सामान्य जनतेला उपलब्ध करून दिली. तसेच ‘बिंबब्रह्म आणि वास्तुब्रह्म’, ‘विष्णुमूर्ते नमस्तुभ्यम्’, ‘मार्कंडादेव मंदिरे’, ‘सुरसुंदरी’, ‘वेरूळ दर्शन’, ‘टेम्पल आर्किटेक्चर अँड स्क्लप्चर्स ऑफ महाराष्ट्र’, ‘मॅगँलिथिक रायपूर’, ‘घारापुरी दर्शन’, ‘पोर्टेशल ऑफ दि वूमन इन दि आर्ट ऑफ दि डेक्कन’ आदी 14 ग्रंथ लिहून त्यांनी मूर्तिशास्त्र आणि पुरातत्त्व शास्त्रांमधील महत्त्वाचा दस्तऐवज तयार केला. याशिवाय त्यांनी अनेक महत्त्वाच्या ग्रंथांचे संपादन केले आहे. 

आपले लेखन आणि संशोधन चालूच ठेवून रायपूर, भागीमोहरी, पौनी, भोकरदन, मांढळ, अर्णी येथे झालेल्या उत्खननात असलेला त्यांनी घेतलेला सहभाग फार मोलाचा आहे. आजही देशात कोठेही महत्त्वाचे उत्खनन चालू असते तेथे देगलूरकर सरांना मानाने बोलाविले जाते. भारतीय संस्कृतीबाबत परदेशी नागरिकांना तसे तेथील अभ्यासकांना नेहमीच कुतूहल वाटत आलेले आहे ते लक्षात घेऊन डॉ. देगलूरकर यांनी इंग्लंड, अमेरिका, इटली, इंडोनेशिया, कंबोडिया, श्रीलंका, म्यानमार आदी विविध देशांमध्ये जाऊन व्याख्यानाद्वारे आपल्या भारतीय संस्कृतीचा, पुरातत्त्व शास्त्राचा आणि मूर्तिशास्त्राचा प्रचार आणि प्रसार केला आहे. शिकागो येथे झालेल्या दुसर्‍या जागतिक रामायण परिषदेत त्यांनी सादर केलेला निबंध अनेकांच्या औत्स्युक्याचा विषय ठरला होता.

कित्येक वर्षांच्या अध्यापनानंतर डॉ. गो. बं. देगलूरकर यांनी डेक्कन पुरातत्त्व कॉलेज अभिमत विद्यापीठाचे कुलपतीपदही सुमारे दहा वर्षे भूषविले आणि ‘डेक्कन’ची ख्याती वाढविण्यात मोलाचा वाटा उचलला. आजही वयाच्या 85 व्या वर्षी त्यांचा पुण्यातील महाराष्ट्र ग्रंथोत्तेजक सभा, महाराष्ट्र गॅझेटिअर संपादक मंडळ, राजा दिनकर केळकर वस्तू संग्रहालय आदी ख्यातनाम संस्थांशी  निकटचा संबंध असून ते कार्यरत आहेत. ‘संस्कार भारती’ या अ. भा. संस्थेच्या प्राचीन कला विभागाचे ते अनेक वर्षे प्रमुख आहेत. आजपर्यंत ‘विद्या व्यास’ पुरस्कारासह इतर अनेक पुरस्कारांनी त्यांचा बहुमान करण्यात आला आहे. 

सुंदर लेखणी आणि अमोघ वाणी यांचे विलक्षण सामर्थ्य लाभलेल्या डॉ. गो. बं. देगलूरकर यांच्याकडून कोणत्याही मंदिराचे, त्यामधील मूर्तींचे वैशिष्ट्य जाणून घेणे म्हणजे एक अलौकिक आनंद असतो. हा आनंद नेहमीच देणार्‍या डॉ. गो. बं. देगलूरकर यांना मुंबईच्या चतुरंग प्रतिष्ठानतर्फे ‘जीवनगौरव’ पुरस्कार देऊन त्यांचा यथोचित गौरव केला आहे. त्यानिमित्त अजातशत्रू व्यक्तिमत्त्व लाभलेल्या या ‘पुराण-पंडिता’स ‘चपराक’ परिवाराकडून अनेकानेक शुभेच्छा! 
- श्रीकांत ना. कुलकर्णी 
९४२२३१९१४३ 
मासिक 'साहित्य चपराक' 
डिसेंबर २०१७