‘सदाचार साधना’ या संस्थेअंतर्गत स्काऊट ग्राऊंड सभागृह, पुणे येथे लेखक व कवी समीर नेर्लेकर यांचे ‘गणेशोत्सव : काल, आज आणि उद्या’ या विषयावर व्याख्यान आयोजित करण्यात आले होते. समीर नेर्लेकर हे समाजमाध्यमांद्वारे (फेसबुक, व्हॉटस्ऍप) गणेशोत्सवाबद्दलची आपली मते व त्यातील अपप्रवृत्तींचा निषेध नोंदवत असतात. या कार्यक्रमाद्वारे त्यांनी प्रत्यक्ष लोकांशी संवाद साधला. या व्याख्यानातून घेतलेल्या महत्त्वाच्या मुद्द्यांचा परामर्श.
माणूस हा ईश्‍वरावर अवलंबून राहतो. इतर प्राण्यांमध्ये हे नाही. त्यामुळे तो आपली श्रद्धा वेगवेगळ्याप्रकारे व्यक्त करतो; पण सध्या ईश्‍वराचं स्वरूप वेगळ्या पद्धतीनं मांडलं जातंय. देव या संकल्पनेचा बाजार सुरू झाला आहे आणि त्याचा फटका सध्याच्या गणेशोत्सवाच्या रूपाने सामान्य लोकांना भोगावा लागतोय.
धार्मिक सण उत्सवांमधून आज श्रद्धेचा गैरफायदा घेतला जातोय. गणेशोत्सवात ध्वनिवर्धक आणि ढोल-ताशांचा त्रास सामान्य जनतेला होतो. तरीसुद्धा हे परप्रांतीय प्रशासकीय अधिकारी रात्री बारा वाजेपर्यंत ध्वनीवर्धक सुरू ठेवण्यास परवानगी देतात. याचा महिला, लहान मुलांना आणि ज्येष्ठ नागरिकांना त्रास होतो. त्यामुळे सामान्य माणसाने त्याविरूद्ध निषेध नोंदवला पाहिजे.
सुरूवातीला गणेशोत्सव सुरू करण्यामागची प्रेरणा ही समाज संघटन व समाज प्रबोधन ही होती. त्यावेळची ती गरज होती. 70-80 च्या दशकापर्यंत हा उत्सव चांगल्या पद्धतीने साजरा केला जायचा; पण आता यातील पावित्र्य नष्ट झाले आहे. शास्त्रोक्त पद्घतीप्रमाणे गणेशोत्सवाचे स्वरूप गणपतीची मूर्ती स्वत: मातीची बनवून, त्याची आरास करून, प्रतिष्ठापना करून, रोज आरती करणे व दहा दिवसानंतर त्याचे विसर्जन करणे असे आहे. सार्वजनिक गणेशोत्सवातही कार्यकर्त्यांनी स्वत:च्या कला वापरून, स्वत: मेहनत घेऊन हा उत्सव साजरा करणे अपेक्षित होते. असे काही काळ घडतही होते. त्यामुळे उत्तम कार्यकर्ते घडून त्यांच्या कलागुणांना वाव मिळत होता.
कालांतराने या उत्सवाला बाजारी रूप येत गेले. सध्या उत्सवाचे सर्व सुशोभीकरण व इतर गोष्टी या बाहेरून विकत किंवा भाडेतत्त्वावर करून घेतल्या जातात. त्यामुळे हा उत्सव कार्यकर्त्यांच्या चंगळवादाचा अड्डा बनत चालला आहे. ध्वनीवर्धकांचा अतिरेक वाढला आहे. 80 डेसिबलच्या पुढे आवाज वाढवल्याने सर्वांना त्याचा त्रास होतो. ‘वाट पाहतोय रिक्षावाला’, ‘बाई वाड्यावर या’, ‘झिंग झिंग झिंगाट’ अशी अश्‍लील व हिडिस गाणी या ध्वनीवर्धकांवर वाजवली जातात ज्याचा धार्मिक विधीशी व भक्तीभावाशी काहीही संबंध नाही. फक्त झिंगलेल्या कार्यकर्त्यांना विक्षिप्तपणे नाचता यावे यासाठी ही गाणी वाजवली जातात.
गणेशोत्सवात होणारे गैरप्रकार वाढले आहेत. या काळातील ‘नाईट लाईफ’ हा एक वेगळा चिंतेचा मुद्दा झाला आहे. आईवडिलांना फसवून युवक-युवती गणपती पाहण्याचं कारण देऊन रात्री घराबाहेर पडून अश्‍लील चाळे करताना दिसत आहेत.
बहुतेक गणेशोत्सव मंडळे वीज चोरून वापरत आहेत. गणशोत्सवाच्या वर्गणीसाठी सक्ती, दमदाटी केली जाते. वर्गणी देणे हा प्रत्येकाचा श्रद्धेचा व इच्छेचा विषय असायला हवा. या उत्सवासाठी रस्त्यावर मंडपे उभी केल्यामुळे वाहतुककोंडीची समस्या वाढते. यादरम्यान होणार्‍या गर्दीमुळे प्रशासनावर ताण येतो. यासाठी लागणारी पोलीस यंत्रणा कमी पडते. अशा हुल्लडबाजीवर नियंत्रण करण्यासाठी प्रशासन आहे काय?
एकूणच सध्याचे गणेशोत्सवाचे स्वरूप हे विदारक आहे. त्यातील अनिष्ट गोष्टींना विरोध केलाच पाहिजे. हा उत्सव मंगलमय व चांगल्या वातावरणात, कोणाला त्रास न देताच व्हायला हवा. यासाठी अनेक उपाय करता येतील. गणेशोत्सवासाठी शहराबाहेर एक प्रशस्त मोकळी जागा उपलब्ध करून देता येईल; जिथे सर्व मंडळे आपल्या गणपतीची प्रतिष्ठापना व आरास करू शकतील. सर्वांना आपल्या कला, देखावे वेगवेगळ्या पद्धतीने सादर करता येतील. यामुळे त्या आवाजाचा आवाज शहरातील समान्य लोकांना होणार नाही. सर्व गणपती एका ठिकाणी आल्यामुळे लोक त्यांना भेटी देऊ शकतील व एका यात्रेचे स्वरूप त्याला देता येईल. यानंतर प्रवाही नदीत त्या गणपतींचे विसर्जन करता येईल. यामुळे हा उत्सव शिस्तबद्ध व शास्त्रोक्त पद्धतीने साजरा केला जाऊ शकेल.
सध्याच्या गणेशोत्सवातील अनिष्ट प्रकारांना आळा घालण्यासाठी याचा त्रास होणार्‍या प्रत्येकाने प्रयत्न केले पाहिजेत. यासाठी अनेक लोकांच्या स्वाक्षरी असणारे निवेदन स्थानिक प्रशासन, राज्य सरकार, केंद्र सरकारला दिले पाहिजे. हे काम एवढ्या मोठ्या प्रमाणात व्हावे की एक दवाब गट निर्माण होऊ शकेल व काहीतरी कारवाई होईल. जर सर्वांनी आपापल्या कार्यक्षेत्रात प्रबोधन केले व एकत्रित रित्या प्रयत्न केले तर नक्कीच काहीतरी बदल घडू शकेल.
(शब्दांकन : अर्जून नलावडे)
साप्ताहिक 'चपराक', पुणे
